~Advertisement ~

श्रीमदभगवत गीता

Bhagavad Gita

श्रीमद् भगवद् गीता, भारतीय सांस्कृतिक सागर का अमृत है, जिसमें भगवान श्रीकृष्ण ने अर्जुन के अंतर में उत्कृष्टता की कुंजी दी। यह ग्रंथ जीवन के रहस्यों को खोजने और सच्चे मार्ग पर चलने का मार्गदर्शन करता है।

भगवद् गीता के अद्वितीय बोध का संगम, जीवन के समस्त रहस्यों का परिचय, अर्जुन के हृदय में हुआ अत्यंत विशेष संवाद, वहाँ ध्यान और ज्ञान का सुंदर सम्बन्ध हैं।

कुछ ऐसे श्लोक, जो गीता के सार को छू जाते हैं, व्यक्ति को उठाने और प्रेरित करने में समर्थ हैं:

1. अर्जुन विषाद योग:
गीता का पहला अध्याय, ‘अर्जुन विषाद योग’, में है, जिसमें अर्जुन का दुख और उसका निराशा भरा हृदय व्यक्ति की सामान्य स्थिति को दर्शाता है। यहां भगवान श्रीकृष्ण उन्हें मार्गदर्शन करते हैं और कहते हैं, “कर्मण्येवाधिकारस्ते मा फलेषु कदाचन।” (अध्याय 2, श्लोक 47) – तुम्हारा कर्तव्य करने में है, परन्तु फल का आकलन नहीं करना है।

श्लोक:
कर्मण्येवाधिकारस्ते मा फलेषु कदाचन।
मा कर्मफलहेतुर्भूर्मा ते सङ्गोऽस्त्वकर्मणि।। (अध्याय 2, श्लोक 47)

2. कर्मयोग:
गीता का तीसरा अध्याय ‘कर्मयोग’ कहलाता है, जिसमें श्रीकृष्ण द्वारा कहा गया है, “कर्मण्येवाधिकारस्ते मा फलेषु कदाचन।” (अध्याय 3, श्लोक 16) – तुम्हारा कर्तव्य करने में है, परन्तु फल का आकलन नहीं करना है।

श्लोक:
एवं प्रवर्तितं चक्रं नानुवर्तयतीह य:।
घृताची इव य: सः एवमात्मानमवसाधयेत्।। (अध्याय 3, श्लोक 16)

3. भक्तियोग:
गीता का बारहवां अध्याय ‘भक्तियोग’ जिसमें भगवान का अद्वितीय भक्ति के माध्यम से परमात्मा के साथ संबंध का महत्वपूर्ण संदेश है।

“पत्रं पुष्पं फलं तोयं यो मे भक्त्या प्रयच्छति।” (अध्याय 9, श्लोक 26) – जो भक्ति भाव से मुझे पत्र, पुष्प, फल, और जल से भी अर्पित करता है, वह मेरा प्रिय है।

अध्याय

अध्याय 1

अर्जुनविषादयोग

भगवद गीता का पहला अध्याय अर्जुन विशाद योग उन पात्रों और परिस्थितियों का परिचय कराता है जिनके कारण पांडवों और कौरवों के बीच महाभारत का महासंग्राम हुआ। यह अध्याय उन कारणों का वर्णन करता है जिनके कारण भगवद गीता का ईश्वरावेश हुआ। जब महाबली योद्धा अर्जुन दोनों पक्षों पर युद्ध के लि...

47 वर्सेज

अध्याय 2

सांख्ययोग

भगवद गीता का दूसरा अध्याय सांख्य योग है। यह अध्याय भगवद गीता का सबसे महत्वपूर्ण अध्याय है क्योंकि इसमें भगवान श्रीकृष्ण संपूर्ण गीता की शिक्षाओं को संघनित करते हैं। यह अध्याय पूरी गीता का सार है। सांख्य योग को 4 मुख्य विषयों में वर्गीकृत किया जा सकता है - १. अर्जुन ने पूरी तरह...

72 वर्सेज

अध्याय 3

कर्मयोग

भगवद गीता का तीसरा अध्याय कर्मयोग या निःस्वार्थ सेवा का मार्ग है। इस अध्याय में भगवान श्रीकृष्ण जीवन में कर्म के महत्व पर जोर देते हैं। वे बताते हैं कि इस भौतिक संसार में हर मनुष्य का किसी न किसी प्रकार की क्रिया में सम्मिलित होना अनिवार्य है। इसके अलावा, वह उन कार्यों के बारे...

43 वर्सेज

अध्याय 4

ज्ञानकर्मसंन्यासयोग

भगवद गीता का चौथा अध्याय ज्ञानकर्मसंन्यासयोग योग है। इस अध्याय में श्रीकृष्ण कर्मयोग का गुणगान करते हैं अथवा अर्जुन को आत्मा एवं परम सत्य का बोध कराते हैं। वे भौतिक संसार में अपनी उपस्तिथि के पीछे कारण का वर्णन करते हैं। वे बताते हैं कि भले ही वह अनन्त हैं, फिर भी वह इस धरती प...

42 वर्सेज

अध्याय 5

कर्मसंन्यासयोग

भगवद गीता का पांचवा अध्याय कर्मसन्यासयोग योग है। इस अध्याय में श्रीकृष्ण ने कर्मयोग और कर्मसन्यासयोग कि तुलना करते हुआ यह बतलाया है कि यह दोनों मार्ग एक ही लक्ष्य तक पहुँचने के माध्यम हैं। इसलिए हम इनमें से किसी भी मार्ग का चुनाव कर सकते हैं। एक बुद्धिमान व्यक्ति को अपने कर्मो...

29 वर्सेज

अध्याय 6

ध्यानयोग

भगवद गीता का छठा अध्याय ध्यान योग है। इस अध्याय में कृष्ण बताते हैं कि हम किस प्रकार ध्यान योग का अभ्यास कर सकते हैं। वे ध्यान की तैयारी में कर्म की भूमिका पर चर्चा करते हैं अथवा बताते हैं कि किस प्रकार भक्ति में किया गए कर्म मनुष्ये के मन को शुद्ध करते हैं और उसकी आध्यात्मिक ...

47 वर्सेज

अध्याय 7

ज्ञानविज्ञानयोग

भगवद गीता का सातवा अध्याय ज्ञानविज्ञानयोग है। इस अध्याय में कृष्ण बताते हैं कि वह सर्वोच्च सत्य हैं एवं हर चीज़ के मुख्य कारण हैं। वे इस भौतिक संसार में अपनी भ्रामक ऊर्जा - योगमाया के बारे में बताते हैं अथवा प्रकट करते हैं कि इस ऊर्जा पर काबू पाना साधारण मनुष्य के लिए कितना कठि...

30 वर्सेज

अध्याय 8

अक्षरब्रह्मयोग

भगवद गीता का आठवां अध्याय अक्षरब्रह्मयोग है। इस अध्याय में, कृष्ण मृत्यु से पहले अंतिम विचार का महत्व बताते हैं। अगर हम मृत्यु के समय कृष्ण को याद कर लें तो हम निश्चित रूप से उन्हें प्राप्त करेंगे। इसलिए हर समय प्रभु के बारे में जागरूकता रखना, उनके बारे में सोचना और हर समय उनक...

28 वर्सेज

अध्याय 9

राजविद्याराजगुह्ययोग

भगवद गीता का नौवां अध्याय राजविद्याराजगुह्ययोग है। इस अध्याय में, कृष्ण समझाते हैं कि वह सर्वोच्च हैं और यह भौतिक संसार उनकी योगमाया द्वारा रचित और खंडित होता रहता है अथवा मनुष्य उनकी देखरेख में आते जाते रहते हैं। वे हमारी आध्यात्मिक जागरूकता के प्रति भक्ति की भूमिका और महत्व ...

34 वर्सेज

अध्याय 10

विभूतियोग

भगवद गीता का दसवां अध्याय विभूतियोग है। इस अध्याय में, कृष्ण स्वयं को सभी कारणों के कारण बताते हैं। अर्जुन की भक्ति को बढ़ाने के लिए वे अपने विभिन्न अवतारों और प्रतिष्ठानों का वर्णन करते हैं। अर्जुन पूरी तरह से भगवान के सर्वोच्च पद से आश्वस्त हैं और उन्हें सर्वोच्च व्यक्तित्व ...

42 वर्सेज

अध्याय 11

विश्वरूपदर्शनयोग

भगवद गीता का ग्यारहवा अध्याय विश्वरूपदर्शनयोग है। इस अध्याय में, अर्जुन कृष्ण को अपने विश्व रूप को प्रकट करने का अनुरोध करते हैं जो की सारे विश्वों अथवा संपूर्ण अस्तित्व का स्त्रोत है। भगवान कृष्ण के शरीर में पूरी सृष्टि को देखने में सक्षम होने के लिए अर्जुन को दिव्य दृष्टि दी...

55 वर्सेज

अध्याय 12

भक्तियोग

भगवद गीता का बारहवां अध्याय भक्तियोग है। इस अध्याय में, कृष्ण भक्ति योग की श्रेष्ठता पर बल देते हैं और भक्ति के विभिन्न पहलुओं का वर्णन करते हैं। वे आगे बताते हैं कि वे भक्त जो अपने सभी कर्म उनको समर्पित करके, अपनी चेतना उनमें विलीन करके, सच्चे मन से उनकी भक्ति करते हैं वे बहु...

20 वर्सेज

अध्याय 13

क्षेत्र-क्षेत्रज्ञविभागयोग

भगवद गीता का तेरवाह अध्याय क्षेत्र-क्षेत्रज्ञविभागयोग है। क्षेत्र शब्द का मतलब भूमि और क्षेत्ररक्षण का मतलब क्षेत्र का जानकार है। हमारा भौतिक शरीर क्षेत्र के सामान है और हमारी अमर आत्मा क्षेत्र के जानकार के सामान है। इस अध्याय में, कृष्ण भौतिक शरीर और अमर आत्मा के बीच भेद करते...

35 वर्सेज

अध्याय 14

गुणत्रयविभागयोग

भगवद गीता का चौदहवा अध्याय गुणत्रयविभागयोग है। इस अध्याय में, कृष्ण भौतिक प्रकृति के तीन गुणों का वर्णन करते हैं जिनसे भौतिक संसार में सब कुछ प्रभावित होता है - अच्छाई, लालसा और अज्ञान। आगे वह इन तीनों गुणों के प्रधान अभिलक्षणों अथवा कारणों का वर्णन करते हैं और बताते हैं कि कै...

27 वर्सेज

अध्याय 15

पुरुषोत्तमयोग

भगवद गीता का पंद्रहवा अध्याय पुरुषोत्तमयोग है। संस्कृत में, पुरूष का मतलब सर्वव्यापी भगवान है, और पुरुषोत्तम का मतलब है ईश्वर का कालातीत और पारस्परिक पहलू। कृष्णा बताते हैं कि ईश्वर के इस महान ज्ञान का उद्देश्य भौतिक संसार के बंधन से खुद को अलग करना है और कृष्ण को सर्वोच्च दिव...

20 वर्सेज

अध्याय 16

दैवासुरसम्पद्विभागयोग

भगवद गीता का सोलहवा अध्याय दैवासुरसम्पद्विभागयोग है। इस अध्याय में, कृष्ण स्पष्ट रूप से मानवों की दो प्रकार की प्रकृतियों का वर्णन करते हैं- दैवीय और दानवीय। दानवीय स्वभाव वाले लोग स्वयं को लालसा और अज्ञान के तरीकों से जोड़ते हैं, शास्त्रों के नियमों का पालन नहीं करते हैं और भ...

24 वर्सेज

अध्याय 17

श्रद्धात्रयविभागयोग

भगवद गीता का सत्रहवा अध्याय श्रद्धात्रयविभागयोग है। इस अध्याय में, कृष्ण भौतिक प्रकृति के तीन गुणों से संबंधित तीन प्रकार के विश्वासों का वर्णन करते हैं। भगवान कृष्ण आगे बताते हैं कि यह विश्वास की प्रकृति है जो जीवन की गुणवत्ता और जीवित संस्थाओं के चरित्र को निर्धारित करती है।...

28 वर्सेज

अध्याय 18

मोक्षसंन्यासयोग

भगवद गीता का अठारहवा अध्याय मोक्षसन्यासयोग है। अर्जुन कृष्ण से अनुरोध करते हैं कि वे संन्यास और त्याग के बीच अंतर को समझाने की कृपा करें। कृष्ण बताते हैं कि एक संन्यासी वह है जो आध्यात्मिक अनुशासन का अभ्यास करने के लिए परिवार और समाज को त्याग देता है जबकि एक त्यागी वह है जो अप...

78 वर्सेज
Bhagavad Gita

अध्याय 13 – श्लोक 32

श्लोक 32 - Verse 32अनादित्वान्निर्गुणत्वात्परमात्मायमव्ययः।शरीरस्थोऽपि कौन्तेय न करोति न लिप्यते।।13.32।।anāditvān nirguṇatvāt paramātmāyam avyayaḥ śharīra-stho ’pi kaunteya na karoti na lipyateशब्दों का अर्थanāditvāt—being without beginning; nirguṇatvāt—being...
Bhagavad Gita

अध्याय 13 – श्लोक 31

श्लोक 31 - Verse 31यदा भूतपृथग्भावमेकस्थमनुपश्यति।तत एव च विस्तारं ब्रह्म सम्पद्यते तदा।।13.31।।yadā bhūta-pṛithag-bhāvam eka-stham anupaśhyati tata eva cha vistāraṁ brahma sampadyate tadāशब्दों का अर्थyadā—when; bhūta—living...
Bhagavad Gita

अध्याय 13 – श्लोक 30

श्लोक 30 - Verse 30प्रकृत्यैव च कर्माणि क्रियमाणानि सर्वशः।यः पश्यति तथाऽऽत्मानमकर्तारं स पश्यति।।13.30।।prakṛityaiva cha karmāṇi kriyamāṇāni sarvaśhaḥ yaḥ paśhyati tathātmānam akartāraṁ sa paśhyatiशब्दों का अर्थprakṛityā—by...
Bhagavad Gita

अध्याय 13 – श्लोक 29

श्लोक 29 - Verse 29समं पश्यन्हि सर्वत्र समवस्थितमीश्वरम्।न हिनस्त्यात्मनाऽऽत्मानं ततो याति परां गतिम्।।13.29।।samaṁ paśhyan hi sarvatra samavasthitam īśhvaram na hinasty ātmanātmānaṁ tato yāti parāṁ gatimशब्दों...
Bhagavad Gita

अध्याय 13 – श्लोक 28

श्लोक 28 - Verse 28समं सर्वेषु भूतेषु तिष्ठन्तं परमेश्वरम्।विनश्यत्स्वविनश्यन्तं यः पश्यति स पश्यति।।13.28।।samaṁ sarveṣhu bhūteṣhu tiṣhṭhantaṁ parameśhvaram vinaśhyatsv avinaśhyantaṁ yaḥ paśhyati sa paśhyatiशब्दों का अर्थsamam—equally;...
Bhagavad Gita

अध्याय 13 – श्लोक 27

श्लोक 27 - Verse 27यावत्सञ्जायते किञ्चित्सत्त्वं स्थावरजङ्गमम्।क्षेत्रक्षेत्रज्ञसंयोगात्तद्विद्धि भरतर्षभ।।13.27।।yāvat sañjāyate kiñchit sattvaṁ sthāvara-jaṅgamam kṣhetra-kṣhetrajña-sanyogāt tad viddhi bharatarṣhabhaशब्दों का अर्थyāvat—whatever; sañjāyate—manifesting; kiñchit—anything; sattvam—being; sthāvara—unmoving; jaṅgamam—moving; kṣhetra—field of...
Bhagavad Gita

अध्याय 13 – श्लोक 26

श्लोक 26 - Verse 26अन्ये त्वेवमजानन्तः श्रुत्वाऽन्येभ्य उपासते।तेऽपि चातितरन्त्येव मृत्युं श्रुतिपरायणाः।।13.26।।anye tv evam ajānantaḥ śhrutvānyebhya upāsate te ’pi chātitaranty eva mṛityuṁ śhruti-parāyaṇāḥशब्दों का अर्थanye—others; tu—still;...
Bhagavad Gita

अध्याय 13 – श्लोक 25

श्लोक 25 - Verse 25ध्यानेनात्मनि पश्यन्ति केचिदात्मानमात्मना।अन्ये सांख्येन योगेन कर्मयोगेन चापरे।।13.25।।dhyānenātmani paśhyanti kechid ātmānam ātmanā anye sānkhyena yogena karma-yogena chāpareशब्दों का अर्थdhyānena—through meditation; ātmani—within one’s...
Bhagavad Gita

अध्याय 13 – श्लोक 24

श्लोक 24 - Verse 24य एवं वेत्ति पुरुषं प्रकृतिं च गुणैःसह।सर्वथा वर्तमानोऽपि न स भूयोऽभिजायते।।13.24।।ya evaṁ vetti puruṣhaṁ prakṛitiṁ cha guṇaiḥ saha sarvathā vartamāno ’pi...
Bhagavad Gita

अध्याय 13 – श्लोक 23

श्लोक 23 - Verse 23उपद्रष्टाऽनुमन्ता च भर्ता भोक्ता महेश्वरः।परमात्मेति चाप्युक्तो देहेऽस्मिन्पुरुषः परः।।13.23।।upadraṣhṭānumantā cha bhartā bhoktā maheśhvaraḥ paramātmeti chāpy ukto dehe ’smin puruṣhaḥ paraḥशब्दों का अर्थupadraṣhṭā—the...